Leszczyńskie po królewsku

"Qui Leszczynskoirum genus ignorant, Polonium ignorant" - "Kto Leszczyńskich nie zna, ten Polski nie zna". Prawdą jest iż w Lesznie przetrwały wielokulturowej, pierwszej Rzeczypospolitej. Od czasów Komeńskiego do dzisiaj Leszno jest miastem szkół. Nie całkiem przeminęła atmosfera garnizonowego miasta na kresach zachodnich z okresu międzywojennego. Od czasów króla Stanisława minęły trzy stulecia. Ślady pobytu w rodzinnym mieście wyznaczają początek jego wielkiej europejskiej kariery.

20 października 2023 r. na leszczyńskiej starówce odsłonięto pomnik króla Stanisława Leszczyńskiego. Monument stanął u zbiegu Rynku i ulic Leszczyńskich i Wróblewskiego w 346 rocznicę urodzin króla.

Autorem pomnika odlanego z brązu jest znany kielecki rzeźbiarz Pan Sławomir Micek. Całe przedsięwzięcie sfinansowane zostało ze środków przyznanych przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów.

Stanisław Leszczyński

1677 – urodził się we Lwowie

ojciec Rafał, właściciel m. in. Leszna, podskarbi wielki koronny i starosta generalny Wielkopolski,
matka – Anna z Jabłonowskich, córka wojewody ruskiego i hetmana wielkiego koronnego
wychowywał się w Lesznie i Rydzynie, gdzie wspólnie z ojcem realizował swoje pasje architektoniczne i budowlane
kształcił się w gimnazjum w Lesznie.

1695 – 1696 – zagraniczna podróż edukacyjną przez; Czechy, Austrię, Włochy, Paryż, Niderlandy, Niemcy.
1696 – starosta odolanowski, poseł na sejm.
1697 – 1699 – podczaszy koronny
1698 – ślub z Katarzyną z Opalińskich
1699 – mianowanie przez króla Augusta II wojewodą poznańskim, członek Senatu Rzeczypospolitej.
1699 – narodziny córki Anny
1703 – narodziny córki Marii, śmierć ojca Stanisława.
1704 - wybrany królem Polski przy poparciu króla Szwecji Karola XII
1705 - koronacja wraz z żoną w katedrze warszawskiej
1707 – spalenie Leszna i zamku w Rydzynie przez wojska rosyjskie podczas wojny domowej pomiędzy zwolennikami króla Stanisława i króla Augusta II
1709 – klęska Karola XII w bitwie pod Połtawą, pozbawienie Stanisława oparcia i wpływów. Schronił się najpierw w Szczecinie, a następnie w Szwecji
1712 – zrzeczenie się praw do korony polskiej przez Stanisława, jego dobra – w tym Leszno – przejmuje August II
1712 – 1714 – pobyt na terenie Turcji u Karola XII
1714 – 1719 – pobyt na emigracji politycznej w należącym do Karola XII księstwie Dwóch Mostów jako Książę Przedstawiciel (Zweibrücken)
1719 – 1725 - pobyt w alzackim Wissemburgu (Francja)
1725 –córka Maria zostaje żoną króla Francji Ludwika XV – Katedra w Strabourgu; Stanisław otrzymuje od zięcia zamek Chambord nad Loarą i niewielką pensję.
1727 – śmierć matki Stanisława, Anny Jabłonowskiej
1733 – po śmierci Augusta II, Stanisław Leszczyński przybywa potajemnie do Warszawy i przy poparciu Francji zostaje wybrany królem
1733 – zbrojna interwencja Rosji zmusza Stanisława do schronienia się w Gdańsku. Królem wybrany zostaje August III
1734 – wyniku oblężenia Gdańska przez wojska rosyjskie, Stanisław ucieka w przebraniu przez Kwidzyn, Pisz, Węgorzewo do Królewca. Szuka wsparcia Prus, Francji, Szwecji i Turcji.
1736 – abdykacja Stanisława. Odzyskuje majątek w Polsce i otrzymuje dożywotnio księstwo Lotaryngii i Baru, zachowując tytuł królewski.
1736 – przyjazd do Lotaryngii
1738 – sprzedaż swoich dóbr w Polsce, w tym Leszna i Rydzyny, księciu Józefowi Sułkowskiemu.
1743 – ukazuje się dzieło jego życia „Głos wolny wolość ubezpieczający”, wydane w j. francuskim, później w j. polskim.
1766 – zmarł w Lunéville, wskutek przypadkowo odniesionych oparzeń. Pochowany w Nancy.

Trasa zwiedzania miasta

LESZNO – miasto króla Stanisława, wieków tolerancji religijnej, ludzi nauki i pięknych barokowych budowli. Bogatą historię zawdzięcza swym właścicielom: reprezentantom rodów Leszczyńskich i Sułkowskich – światłych, tolerancyjnych, gospodarnych i przewidujących oraz mieszkańcom – pracowitym i ciekawym świata. Miasto zostało założone na mocy przywileju lokacyjnego z 1547 r., o jaki wystarał się u Zygmunta Starego kasztelan przemęcki Rafał Leszczyński. Miało być Leszno nie tylko rodowym gniazdem, podniesionym do rangi miasta, ale przede wszystkim perłą w koronie dóbr rodziny, która wkroczyła na arenę działalności politycznej.

Leszno przeżywało swój „złoty wiek” w pierwszej połowie XVII stulecia. Z woli właścicieli zasiedlone przez religijnych uchodźców: braci czeskich z Czech i Moraw, ludność luterańską z pobliskiego Śląska, Żydów oraz Szkotów, Włochów i Węgrów tworzyło barwną, wielojęzyczną, różnorodną kulturowo i religijnie społeczność. Zaważyło to na kierunkach rozwoju miasta i jego znaczeniu w środowiskach protestanckich Europy XVII i XVIII w. Twórcza różnorodność oraz panująca zgoda zaowocowały ważnymi inicjatywami naukowymi, kulturalnymi oraz wpływały na panującą prosperitę gospodarczą. Tworzyli tu m.in.: Jan Amos Komeński – ostatni biskup Jednoty braci czeskich i wybitny pedagog, Jan Jonston – przyrodnik i lekarz, poeci: Anna Memorata i Johann Heermann, a w XVIII w. liczne grono lekarzy o ambicjach naukowych i wpływowych rabinów. Działały szkoły, m.in. słynne gimnazjum braci czeskich oraz mieszczańskie drukarnie. Pod kierunkiem sprowadzanych przez Leszczyńskich włoskich architektów budowano okazałe budowle sakralne i rezydencje. Liczna młodzież studiowała na uniwersytetach niemieckich, holenderskich i szwajcarskich. Kupcy sprzedawali towary w całej niemal Europie. Leszno było ważnym ośrodkiem gospodarczym: słynęło z młynarstwa, wyrobu sukna. Wytwarzano tu również wyroby luksusowe: karety i peruki. W takiej atmosferze, przepełnionej otwartością, tolerancją religijną, czerpaniem z różnorodności postaw, przekonań, tradycji i kultury wyrastał Stanisław Leszczyński – postać złożona a przez to interesująca: oświecony Sarmata, człowiek tolerancyjny a jednocześnie bardzo religijny, magnat ukształtowany w środowisku o silnym mieszczaństwie, mający świadomość potrzeby przebudowy społeczeństwa. Kolejni właściciele miasta, Sułkowscy, podążali kierunkiem wyznaczonym przez Leszczyńskich. Cennym świadectwem tamtych czasów oraz artystycznego smaku i kultury fundatorów – zarówno właścicieli miasta jak i mieszczan – jest zachowany układ urbanistyczny dawnego Leszna. W jego obrębie, zaakcentowanym reliktami otaczających miasto wałów, znajdują się: najpiękniejszy w Wielkopolsce barokowo – klasycystyczny ratusz, imponująca barokowym przepychem kolegiata, okazała synagoga, poewangelickie zbory oraz rezydencja dziedziców.

PAŁAC SUŁKOWSKICH – w obecnej formie jest to barokowa rezydencja powstała na miejscu wcześniejszego, renesansowego pałacu i kolejnego gmachu wybudowanego w drugiej połowie XVII w. przez sprowadzonego z Włoch architekta, Pompeo Ferrariego. Współczesny kształt został pałacowi nadany w połowie XVIII stulecia, gdy dokonano przebudowy po kolejnych pożarach. Sylwetka budowli naturalnie komponuje się w otoczenie parku i stawów, będących reliktem dawnej, jeszcze średniowiecznej, fosy. Wnętrza pałacu zatraciły niemal zupełnie swe pierwotne cechy; zachowały się jedynie pojedyncze detale dawnego wyposażenia architektonicznego

MAKIETA UKAZUJĄCA MIASTO PRZED POŻAREM W 1790 r. – w 2018 r. u zbiegu al. Słowackiego oraz ul. Narutowicza umieszczono metalową makietę Leszna ukazującą miasto przed 1790 r. czyli przed ostatnim pożarem. Makieta autorstwa Romana Kosmali z Poznania. Oprócz tego na jednym z budynków znajdujących się w sąsiedztwie makiety, zawisła płaskorzeźba ukazująca Bramę Kościańską. Brama ta zamykała wały miejskie od strony północnej

DZIELNICA ŻYDOWSKA – utworzona w 1626 r. mieściła się wewnątrz wałów, w północno-zachodniej części miasta, w pobliżu rezydencji jego właścicieli – Leszczyńskich. Obok synagogi w skład tzw. zespołu bożniczego wchodziły w XVII w.: łaźnia rytualna (mykwa), szkoła Talmudu, dom gminny, piekarnia macy, jatki koszerne, szpital oraz szereg mniejszych bóżnic cechowych, brackich i prywatnych. Niestety, ich lokalizacja w obrębie dzielnicy jest obecnie niemożliwa.

SYNAGOGA – największa i prawdopodobnie najstarsza zachowana, główna synagoga najważniejszej gminy żydowskiej w Wielkopolsce w XVIII i w 1 poł. XIX w. Pierwsza, zapewne drewniana powstała ok. 1626 r. Na obecny budynek składa się XVIII-wieczny barokowy trzon główny, z dobudowanym w 1905 r. masywem wieżowym, wg. proj. wrocławskich architektów Ehrlichów. W nowej szacie architektonicznej, wybudowana została w duchu wiedeńskiej secesji i o układzie przestrzennym typu Tempel. Była to jednoprzestrzenna, wysoka sala modlitewna z bimą (mównica) dosuniętą do aron ha-kodesz (szafa na Torę), wewnętrznymi, amfiteatralnymi emporami dla kobiet, wyposażona w dobrej klasy organy, wentylację oraz centralne ogrzewanie. Dobudowany aneks wieżowy, zwieńczony cebulastym hełmem, z iglicą zakończoną kulą i gwiazdą Dawida, pomieścił m.in. synagogę tygodniową, pokoje rabinów i organy. Synagoga użytkowana była przez gminę żydowską w Lesznie do 1939 r. Zdewastowana przez Niemców, po wojnie przez wiele lat pełniła funkcję łaźni miejskiej. W 1956 r. zrzucono część wieży z hełmem, później przedzielono wnętrze żelbetowym stropem na dwie kondygnacje. Obecnie pełni funkcję galerii sztuki Muzeum Okręgowego w Lesznie, a w jednej z sal urządzono stałą ekspozycję „Żydzi w Lesznie”. Zachował się wystrój wnętrza: polichromia z piękną dekoracją roślinną ścian i promienistą glorią, zdobiącą wywietrznik w czaszy głębokiego, pozornego sklepienia. Muzeum czynne: wtorek: 9-17, środa-piątek: 10-14, niedziela 10-14, poniedziałek: nieczynne

DOM H. TINTA – przy ul. Wałowej 13 to wysoka, 5-kondygnacyjna (w tym 2-kondygnacje w partii dachowej) kamienica, wzniesiona na początku XX w. dla żydowskiego kupca Heymanna Tinta, według. projektu Curta Dresslera. Nad wejściem zachowany kartusz z inicjałami właściciela. Tint był jednym z najbogatszych kupców w Lesznie.

DOM NAUKI (BET HA-MIDRASZ) – przy ul. Średniej 4. Najstarszy, obok synagogi, zabytek w obrębie pierwotnej dzielnicy żydowskiej. Barokowy, z poł. XVIII w. Służył jako szkoła Talmudu, miejsce studiowania świętych ksiąg oraz dom modlitwy. W okresie międzywojennym budynek pełnił już funkcje mieszkalne.

RYNEK – większość zabudowy rynku stanowią kamienice wybudowane w latach 1870-1914. Sprzed pożaru w 1790 r. dotrwały w niezmienionym stanie nieliczne barokowe kamieniczki z charakterystycznymi szczytowymi fasadami. W pierzei północnej zwracają uwagę dwa sąsiadujące ze sobą budynki: pochodząca z przełomu XVII i XVIII w. kamieniczka nr 15, której fasadę wieńczy obelisk z półksiężycem i dom, według tradycji, należący do Jana Jonstona (1603-1675) – wybitnego lekarza i uczonego. Niezmiennie od 1788 r. w kamieniczce tej mieści się apteka. Nad wejściem zauważamy godło domu „Pod łabędziem” oraz u wejścia metalowe kółka do wiązania koni. Na wschodniej pierzei znajduje się najstarszy budynek w rynku: kamieniczka nr 29 z podcieniami, wzniesiona prawdopodobnie w 1634 r.

RATUSZ – leszczyński ratusz, oglądany w obecnym kostiumie architektonicznym to budowla barokowo-klasycystyczna, zaliczana do najpiękniejszych w Polsce. Wielokrotnie przebudowywany, nosi w swych murach relikty pierwszego ratusza z 1639 r. Wśród kolejnych budowniczych i architektów wymienia się Marcina Woidego, Jerzego Catenazziego, Pompeo Ferrariego i prawdopodobnie Dominika Merliniego – nadwornego architekta Stanisława Augusta, znanego głównie jako twórcę warszawskich Łazienek. Wschodnią ścianę ratusza zdobią kartusze z herbami właścicieli miasta. Obecnie gmach pełni funkcje reprezentacyjne, konferencyjne i wystawiennicze, a w podziemiu znajduje się oddział miejskiej biblioteki publicznej.

KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA – budynek powstał na miejscu zniszczonego podczas pożaru w 1656 r., najstarszego leszczyńskiego kościoła. Odbudowany po 1680 r. wg projektu Jana Catenazziego i wyposażony w początkach XVIII w. uchodzi za najwybitniejszą realizację, sprowadzonego przez Leszczyńskich, architekta. Fasada świątyni zaliczana jest do najznamienitszych fasad dwuwieżowych schyłku XVII w. Kościół jest rodowym mauzoleum Leszczyńskich. Nagrobki biskupa Bogusława i Rafała Leszczyńskich, prawdopodobnie autorstwa Józefa Szymona Belottiego lub Pompeo Ferrariego, fundowane zostały przez króla Stanisława Leszczyńskiego ok. 1707-1709 r. Bogata dekoracja rzeźbiarska i sztukatorska eksponuje przy pomocy użytych alegorii, symboli i atrybutów potęgę rodu, koligacje rodzinne Leszczyńskich i urzędy piastowane przez upamiętnionych reprezentantów rodziny. Na uwagę zasługują również obrazy wybitnego malarza doby baroku, Szymona Czechowicza, usytuowana na przeciw ambony rzeźba przedstawiająca św. Jana Nepomucena oraz ołtarz główny z płótnem autorstwa Michellangelo Palloniego, florenckiego artysty związanego z dworem królewskim.

DOM LEO BAECKA – przy ul. Chrobrego 34. XIX-wieczna kamienica, w której urodził się najsłynniejszy Żyd z Leszna – Leo Baeck (1873-1956), jeden z najwybitniejszych żydowskich filozofów XX wieku

KOŚĆIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA – wybudowany w l. 1652-54 r. przez braci czeskich. Budowla nawiązuje stylistycznie do architektury późnego gotyku. Akcentem przełamującym jednorodność ceglanej budowli świątyni jest przylegająca od strony zachodniej barokowa kaplica Gruszczyńskich autorstwa Pompeo Ferrariego (1711). Na przyporze od strony południowej zegar słoneczny z datą roczną 1653. Na północnej ścianie wmurowano XVIII-wieczne epitafia zmarłych dzieci Karola Gotfryda Woide, duchownego Jednoty, późniejszego pastora w Londynie i asystenta bibliotekarza w British Museum.

DAWNE GIMNAZJUM – budynek powstał wg projektu Catenazziego ok. 1714 r. w miejscu wcześniejszej siedziby słynnego w pierwszej poł. XVII w. gimnazjum braci czeskich. Szkoła zajmowała go do 1845 r. Po przeciwnej stronie placu kościelnego – tzw. dom dzwonnika z XVIII w.

POMNIK JANA AMOSA KOMEŃSKIEGO – autorstwa Alfreda Reichela, odsłonięty w 1898 r., pierwotnie znajdował się przez kościołem św. Jana.

SZPITAL ŚW. JERZEGO – założony w 1688 r. i utrzymywany przez gminę luterańską. Na frontowej ścianie płaskorzeźba przedstawiająca św. Jerzego zabijającego smoka, patrona fundatora szpitala, Georga Stolza.

KOŚCIÓŁ ŚW. KRZYŻA – czwarta w tym miejscu świątynia wybudowana przez społeczność luterańską w Lesznie. Pierwszy kościół, drewniany, wzniesiono w 1635 r. Obecna budowla z przełomu XVIII/XIX w. jest dziełem Pompeo Ferrariego, z wieżą z pocz. XX w. dobudowaną wg. XVIII-wiecznego projektu M. Frantza. W początkach XVIII w. zbór uchodził za najpiękniejszy przykład luterańskiego budownictwa sakralnego w Wielkopolsce i stanowił wzór dla podobnych realizacji m.in. w Poznaniu i Rawiczu. Skromne, klasycystyczne wyposażenie wnętrza pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. Z pierwotnego wyposażenia nie dotrwały do czasów nam współczesnych, zlikwidowane w latach 80-tych XX w., dwukondygnacyjne empory obiegające ściany boczne oraz obraz ołtarzowy.

LAPIDARIUM RZEŹBY NAGROBNEJ – utworzone w l. 1956-1960 z części nagrobków i obelisków przeniesionych ze zlikwidowanych cmentarzy protestanckich. Rzeźbione w piaskowcu płyty pochodzą z XVII-XIX w. i upamiętniają zmarłych zamożnych mieszczan i członków ich rodzin: duchownych, kupców, rzemieślników różnych specjalności. Na specjalną uwagę zasługują m.in.: epitafium Adama Samuela Hartmanna, nauczyciela króla Stanisława Leszczyńskiego, całopostaciowy nagrobek kowala z atrybutami pracy, epitafia dziecięce oraz bogata w treści teologiczne i biblijne płyta upamiętniająca Eliasa Müllera, znajdująca się na ścianie kościoła od strony południowej.